مقدمه
در دهه هاى اخير انبوهى از فرهنگ نامه ها و دايرةالمعارف ها در كشورهاى اسلامى منتشر شده و يا در حال انتشار است. اين رونق ديرآمده, مولود نيازى بسيار جدى و اميدواركننده است كه عصر دايرةالمعارف نويسى و موسوعه ها در جهان اسلام را نويد داده است. در ايران اسلامى, پس از انقلاب اسلامى نيز دايرةالمعارف ها, دانش نامه ها و فرهنگ نامه هايى منتشر شده و يا در دست انتشار است. اگر در مورد اطلاق عنوان دايرةالمعارف, دانشنامه, فرهنگ نامه و حتى فرهنگ, چند و چون نكنيم و به اين مقوله از زاويه محتواى دايرةالمعارفى بودن آن بنگريم, تا كنون آثار فراوانى در اين باره نوشته شده و يا در حال تدوين است.1
فرهنگ نامه ها از يك نگاه به دو دسته عمومى و اختصاصى (تخصصى) تقسيم مى شوند. فرهنگ نامه هاى اختصاصى, دربردارنده آگاهى هاى زبده همه يك دانش خاص از علوم و معارف بشرى هستند; مثل ذخيره خوارزمشاهى كه ويژه دانش پزشكى است.2 سابقه تأليف فرهنگ نامه هاى تخصصى به زبان فارسى, چندان طولانى نيست و از حدود هفتاد سال تجاوز نمى كند كه عمدتاً نام فرهنگ بر آن گذاشته و به شرح لغات در يك موضوع خاص اكتفا كرده اند.3
در نمايشگاه بين المللى كتاب تهران 1389 يكى از فرهنگ نامه هاى تخصصى, كتاب فرهنگ نامه اصول فقه بود كه در غرفه نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى ارائه شد و مورد استقبال فرهيختگان قرار گرفت و در اولين روزهاى نمايشگاه ناياب گشت. اين اثر مورد توجه ويژه مقام معظم رهبرى, حضرت آيت اللّه خامنه اى دامت بركاته نيز واقع شد و اظهارنظرهاى مشفقانه اى از سوى مؤسسات علمى و اشخاص مختلفى ابراز گرديد كه اين مقاله به معرفى آن مى پردازد.
نويسنده سعى كرده است ضمن معرفى اجمالى آثارى كه در رشته اصول فقه تدوين شده و از نظر موضوعى فرهنگ نامه اى بوده اند, به بيان ويژگى هاى اين فرهنگ نامه بپردازد; از اين رو عناوينى مانند: معجم, دانش نامه, فرهنگ, شرح اصطلاحات, فرهنگ اصطلاحات, اصطلاحات اصولى و عناوين اصولى, با مراجعه به برخى كتابشناسى ها, كتابخانه ها و استفاده از ابزار جستجوى الكترونيكى بررسى شده, عجالتاً چهارده عنوان در اين نوشتار مورد مقايسه قرار گرفته است كه تا حدودى در علم اصول فقه محتواى فرهنگ نامه اى دارند.
تعاريف
اصطلاحاتى مانند: واژه نامه, لغت نامه, قاموس, معجم, ديكشنرى, فرهنگ و فرهنگ لغت, مفهوم واحدى دارند. گاه ديده مى شود در تداول عام, فرهنگ را با فرهنگ نامه, دانشنامه و دايرةالمعارف هم معنى دانسته, براى عناوين كتاب هايى, نام كرده اند. شايد بتوان واژه هاى فرهنگ نامه, دانشنامه و دايرةالمعارف را كم و بيش نزديك به هم و گاه هم معنى تلقى كرد, ولى ميان فرهنگ و آن سه ديگر تفاوت هاى عمده اى است كه بهتر است از انتخاب نام هر كدام به جاى ديگرى پرهيز شود; از اين رو نخست مفاهيم فرهنگ و فرهنگ نامه, دانشنامه و دايرةالمعارف را به اختصار بيان مى كنيم.
ـ فرهنگ (فرهنگ لغات)4
واژه نامه يا فرهنگ, كتابى است كه محتواى لغت باشد و از اين جهت برابرنهاده (Dictionary) در زبان انگليسى و (Dictionnaire) در فرانسه قرار مى گيرد كه ساختار و محتواى آن با دائرةالمعارف و دانشنامه و فرهنگ نامه كاملاً متفاوت است و در عربى, قاموس و معجم ناميده مى شود.5 علامه دهخدا در لغت نامه خود نيز در ضمن شرح لغات به صورت تفصيلى, به شرح اعلام تاريخى و جغرافيايى نيز پرداخته است; از اين رو اين اثر ماندگار را مى توان هم لغت نامه (فرهنگ لغات) و هم دائرةالمعارف دانست.
ـ فرهنگ نامه
فرهنگ نامه, اسم مركب فارسى به معناى كتابى است كه در آن دانش و فرهنگ باشد.6 فرهنگ نامه را برابر دايرةالمعارف در عربى (Encyclopedia) در انگليسى و (Encyclopedie) در فرانسه قرار داده اند.7 فرهنگ نامه كتابى است كه در آن آگاهى هاى گزيده و موثقى از همه رشته هاى علوم يا در رشته اى خاص از دانش بشرى به صورت مقالاتى, حسب موضوع, كوتاه و بلند فراهم آمده است و مراجعه كننده به آن, مى تواند پاسخ سؤال خويش را در موضوع مورد نياز به آسانى به دست آورد.
ـ دانش نامه
دانش نامه اسم مركب فارسى است, برابر (Cyclopaedia) اثرى كه حاوى اطلاعات به صورت مقاله درباره بخش خاصى از دانش بشرى باشد و به معناى (كتاب علم, كتاب حكمت,8 نامه اى كه در آن از دانش سخن رفته باشد), تعريف شده است. سرويراستار دايرةالمعارف بريتانيكاى جديد, دو تعريف براى دانشنامه دارد. مى گويد: (دانشنامه چيزى كمى بالاتر از كتاب مرجع است كه چيزهايى را كه وجود دارند, بتوان در آن ديد) و در تعريف ديگرى مى گويد: (دانشنامه كارى است فرهنگى درون حلقه اى از تنظيم كه كما بيش نزديك است به آنچه آموزش و پرورش آزاد تصور مى شود).9
در حقيقت دانشنامه ها خلاصه دانش بشرى عمدتاً در رشته خاص هستند كه در يك مجموعه گردآورى شده, براى عموم فرهيختگان قابل درك و فهمند و استفاده از آنها و يافتن پاسخ در زمينه هاى مورد نظر سهل و آسان است.10
ـ دايرةالمعارف
دايرةالمعارف, اسم مركب عربى است و برابر نهاده (Encyclopaedia) و به معناى كتابى مشتمل بر مجموعه اى از معارف بشرى, فرهنگ و علوم است; در واقع خلاصه اى است از رشته هاى مختلف علوم كه به سهولت قابل فهم و استفاده باشد. وارن پريس سرويراستار دايرةالمعارف بريتانيكاى جديد مى گويد: (دايرةالمعارف ها, خلاصه اى از دانش اند كه از نظر گردآورندگان دايرةالمعارف ها, مهم شمرده مى شوند و مايلند آنها را در يك مجموعه گرد آورند و هر عصرى برگزيدگانى را بدين منظور مى گمارند تا دانش پراكنده و بى نظم را شكل و نظم بخشند).11
با همه تفاوت دقيقى كه در تعريف اين سه عنوان وجود دارد, ولى در فارسى معاصر هر سه واژه فرهنگ نامه, دانش نامه و دايرةالمعارف, به يك مفهوم به كار مى رود كه البته با فرهنگ, تفاوت فاحشى دارد;12 بنابراين دايرةالمعارف يا فرهنگ نامه اطلاعات گزيده و آگاهى هاى دقيق, موثق و روزآمد در همه رشته هاى معارف بشرى يا رشته هاى خاص است كه بر پايه دانش و زبان خوانندگان آن توسط متخصصان و زبدگان رشته هاى مختلف گردآورى شده, سپس بر حسب نظامى خاص (بيشتر الفبايى يا موضوعى) مرتب شده است. اين نوع منابع در زمره كتاب هاى مرجع قرار دارند و خواننده مى تواند به آسانى پاسخ بعضى از سؤالات خود را در زمينه مورد نظر بيابد.13
درحالى كه فرهنگ, واژه نامه يا لغت نامه, منبعى است كه درباره كلمات و لغات زبان محاوره اى عام و يا رشته اى خاص, بر اساس نظم الفبايى (به طور معمول) مرتب مى شود و به جز اطلاعات معنايى واژگان, مواردى مانند املاى هجامندى, تلفظ, ريشه شناسى, اشتقاق, كاربرد مترادف ها, دستور و گاهى تصاويرى كه دال بر واژه باشد را ارائه مى كند ـ واژه نامه ها حسب نوع, ممكن است حاوى همه يا بعضى از موارد يادشده باشند; مانند فرهنگ فارسى معين, فرهنگ عميد و… .14
بنابراين فرهنگ و فرهنگ نامه, هر كدام اطلاعات خاصى به خواننده مى دهند و مى توان گفت گستره اطلاعات موجود در فرهنگ ها درباره واژه هاى زبانى است, اما گستره اطلاعات فرهنگ نامه (دايرةالمعارف, دانشنامه) درباره زمينه هاى دانش بشرى است; علاوه بر اينكه از نظر ساختار, فرهنگ نامه با فرهنگ متفاوت است; گرچه ممكن است هر دو بر اساس ترتيب الفبا تنظيم شوند.
به هر ترتيب پديدآوردن فرهنگ نامه هاى علمى به عنوان منبع معتبر براى دستيابى به آگاهى هاى درست و مستند با ديدگاه هاى علمى, در رديف پژوهش هاى زيربنايى در حوزه مربوط قرار دارد.
اهميت فرهنگ نامه اصول فقه
فرهنگ نامه اصول فقه توسط جمعى از محققان مركز اطلاعات و مدارك اسلامى تدوين شده و يكى از منابع موثق و مرجع15 است كه در آن آگاهى هاى پايه و گزيده از دانش اصول فقه با توجه به صحت علمى در قالب مقاله هاى كوتاه و فشرده فراهم آمده است.
در طبقه بندى رده شناختى, اين فرهنگ نامه از نظر گستره, از جهتى مختصر است (نه مفصل) چون در يك مجلد تنظيم شده است و از سويى مفصل است; چون تمام موضوعات (6000 اصطلاح) در حوزه مورد نظر را پوشش داده است و از نظر سطح, ويژه بزرگسالان و از نظر شمول تخصصى است و موضوعات آن اختصاص به دانش اصول فقه دارد و بر اساس تنظيم الفبايى حرف به حرف تنظيم شده است.